Prawdziwe oblicze Piusa XII
Z Andreą Torniellim - autorem najnowszej biografii Piusa XII - rozmawia Włodzimierz Rędzioch
Włodzimierz Rędzioch: - O Piusie XII napisano bardzo wiele książek. Dlaczego uznałeś, że należy napisać jeszcze jedną biografię papieża, którego pontyfikat przypada w dramatycznym okresie II wojny światowej i który uchodzi za postać bardzo kontrowersyjną?
Andrea Tornielli: - Napisałem już trzy książki na temat stosunku Piusa XII do Żydów, lecz żadna z nich nie była książką biograficzną. Postanowiłem więc napisać biografię papieża, gdyż dotarłem do nieznanych dotąd materiałów archiwalnych. Są to: nowo odkryte archiwum papieskiej rodziny Pacellich, które zawiera bogatą korespondencję rodzinną, znajdujące się w USA archiwum hrabiego Erica Galeazziego (Galeazzi był zaufanym człowiekiem papieża do kontaktów w Stanach Zjednoczonych) oraz nowe świadectwa znajdujące się w aktach procesu beatyfikacyjnego. Te trzy nowe źródła archiwalne pozwoliły mi napisać nową i bardziej obiektywną biografię Piusa XII.
- Czego dowiadujemy się z nowych źródeł archiwalnych?
- Moja książka przede wszystkim jest próbą ukazania Piusa XII jako człowieka, a ten aspekt często bywał pomijany. Wśród archiwalnych "nowości" chciałbym przytoczyć list z lat 20. XX wieku ówczesnego nuncjusza apostolskiego w Monachium do brata - Francesca Pacellego. W liście tym przyszły papież wyraża wielkie zaniepokojenie powstaniem i działalnością partii nazistowskiej, co zadaje kłam opiniom, jakoby Pius XII dażył nazizm sympatią. Inny aspekt, który wyłania się z korespondencji, to fakt, że Pacelli nie chciał robić kariery w Kurii Rzymskiej i zostać kardynałem, lecz myślał raczej o misji duszpasterskiej biskupa jednej z włoskich diecezji.
- Dlaczego ta cenna dokumentacja dotycząca Piusa XII pozostawała nieznana prawie przez 50 lat od śmierci papieża?
- Jak wcześniej wspomiałem, dokumentacja rodzinna została niedawno odkryta i jest jeszcze katalogowana przez Pacellich. Chodzi więc o materiał, którego nikt wcześniej nie widział, ponieważ nie wiedziano o jego istnieniu.
- Zbyt często media zajmują się jednym aspektem pontyfikatu Piusa XII: kwestią Holokaustu i przypisywanego papieżowi milczenia w obliczu ludobójstwa Żydów. W ten sposób umniejsza się lub całkowicie pomija magisterium papieża, tak ważne dla Kościoła - często również katolicy nic nie wiedzą na ten temat. Czy mógłbyś przypomnieć, chociaż pobieżnie, jakie były najistotniejsze punkty magisterium Piusa XII?
- Z pewnością polemika związana ze stosunkiem Piusa XII do Żydów w czasie wojny sprawiła, że zapomniano o jego wielkim magisterium. Pius XII był pierwszym nowoczesnym papieżem w historii - jego magisterium dotyczyło również zagadnień, którymi nigdy nie zajmowali się jego poprzednicy. Mam tu na myśli jego przemówienia do naukowców i przedstawicieli różnych kategorii zawodowych. Charakterystyczną cechą jego magisterium jest właśnie nowoczesność. W rzeczywistości ten papież przygotował podłoże dla Soboru Watykańskiego II. Jako pierwszy zaaprobował stosowanie metody historyczno-krytycznej w analizie Pisma Świętego; otworzył się na teorię ewolucji; kanonizował i beatyfikował największą procentowo liczbę kobiet (54% kanonizowanych i 62% beatyfikowanych); był przychylny - wbrew opinii Świętego Oficjum - naturalnym metodom planowania rodziny; zaczął wielką reformę liturgiczną, która antycypowała soborową reformę liturgiczną. Jest rzeczą interesującą, że Pius XII jest najczęściej cytowanym papieżem w dokumentach Soboru Watykańskiego II - 219 razy. Ma to swoją wymowę.
- Wróćmy jednak do oskarżeń wysuwanych pod adresem Piusa XII. Według prof. Gian Marii Viana, autorami legendy o milczeniu papieża wobec Szoah były nie tylko pewne środowiska żydowskie, ale także komunistyczne i sowieckie. Czy Twoje badania potwierdzają te stwierdzenia?
- Oczywiście. Wiadomo, że jeszcze przed zakończeniem wojny środowiska komunistyczne zaczęły wysuwać pierwsze oskarżenia pod adresem Piusa XII. Te negatywne opinie o papieżu zostały podchwycone przez niektórych znanych katolików francuskich. Był tego świadomy kard. Giovanni Battista Montini, jeden z najbliższych współpracowników Piusa XII, przyszły papież Paweł VI. W 1963 r. - przed konklawe, podczas którego został wybrany na papieża - Montini wysłał słynny artykuł do angielskiego tygodnika "The Tablet" (artykuł ukazał się na łamach czasopisma, gdy kard. Montini był już papieżem). Jest to bardzo interesujący tekst, ponieważ wspomina o publikacji skierowanej przeciwko Piusowi XII, która ukazała się w Związku Sowieckim.
- Robert Kempner stwierdził otwarcie, że "jakikolwiek publiczny protest Piusa XII odniósłby wprost przeciwny skutek, a jednocześnie uniemożliwiłby papieżowi organizowanie pomocy Żydom". Czy zgadzasz się z tą pozytywną oceną milczącej, lecz skutecznej metody działania papieża?
- Trzeba wyjaśnić, że Kempner był Żydem niemieckiego pochodzenia, piastował urząd wiceprokuratora z ramienia władz USA w procesie w Norymberdze. Chodzi więc o człowieka bardzo dobrze poinformowanego i znającego nazizm. Gdy ukazała się sztuka "Wikariusz" Hochhutha, Kempner powiedział to, co przytoczyłeś, tzn. że publiczny protest Piusa XII odniósłby przeciwny skutek. Papież był tego świadomy i działał tak, by uniknąć większego zła. Ta ostrożna oficjalna postawa sprawiła, że jednocześnie mógł uruchomić wielką "maszynę pomocy". Żyd Pinchas Lapide obliczył, że dzięki akcji Kościoła za Piusa XII w Europie uratowano od 750 do 850 tys. Żydów. Żadna inna instytucja religijna czy humanitarna nie zrobiła więcej, by im pomóc!
- Twoja książka ukazuje się w szczególnym momencie: 8 maja odbyło się posiedzenie kardynałów i biskupów - członków Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych, na którym wyrazili oni pozytywną opinię na temat heroiczności cnót kandydata na ołtarze Eugenia Pacellego - Piusa XII. Obecnie pozytywne rezultaty powyższego spotkania zostaną przedłożone Benedyktowi XVI. Wydaje się więc możliwe, że w niedalekiej przyszłości "Papież wojny" zostanie beatyfikowany. Chciałbym się dowiedzieć, czy prowadząc swoje badania, miałeś wrażenie, że chodzi o osobę świętą?
- W mojej książce nie zajmowałem się sprawą beatyfikacji. Jako katolik ufam całkowicie decyzjom Kościoła w tym względzie, lecz nie mogę nie stwierdzić, że wokół tego papieża stworzono czarną legendę. Na pewno Eugenio Pacelli był człowiekiem, który oznaczał się heroicznością cnót i osobiście wiele wycierpiał. Miał wielkie poczucie obowiązku i nie był bojaźliwy. Skoro kardynałowie i biskupi z Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych głosowali jednogłośnie za uzaniem heroiczności cnót Piusa XII, należy to uznać za fakt bardzo znaczący.
- Co możemy powiedzieć na temat postawy Piusa XII wobec Polski?
- W czasie nazistowskiej okupacji Polski, po wybuchu II wojny światowej, Pius XII przygotował listy z poparciem dla waszego okupowanego kraju. Listy te zostały przewiezione - powiedziałbym, nie bez perypetii - przez ks. Quirina Paganizziego, prałata z Antykamery Papieskiej. Udało się je dowieźć do Krakowa ukryte w oplecionych słomą butelkach wina. Gdy je dostał abp Adam Stefan Sapieha, powiedział Paganizziemu: - Proszę podziękować Ojcu Świętemu za jego bliskość, lecz ja nie mogę opublikować tych listów, gdyż reakcja nazistów byłaby jeszcze bardziej okrutna. Przykład ten świadczy najlepiej, że bardziej zdecydowane reakcje Piusa XII prowokowałyby jedynie nasilenie się prześladowań.
"Niedziela" 33/2007